واکاوی خاستگاه سفال زرین فام ایران (تحلیل و بازشناسی نمادگرایانه نقوش)

کمابیش، هم زمان با حکمرانی سلجوقیان، ساخت سفال هایی با شکل، نقش و روشی نو در ایران آغاز شد و از سده های ششم تا هشتم هجری قمری رواجی چشمگیر یافت. در میان روش های فراوان و گوناگون مورد استفاده در ساخت و تزیین سفال ها، تکنیک «زرین فام» جلوه و مقامی خاص دارد و با ویژگی های منحصر به فرد و چشمگیر، یکی از عالی ترین نمونه های سفال اسلامی است. علیرغم تمامی پژوهش های صورت گرفته در این زمینه، خاستگاه سفال زرین فام ایران نامشخص است. نقوش و ساختار این سفال ها بارها به وسیله پژوهشگران مورد بررسی های گوناگون سبک شناسی و زیبایی شناسی قرار گرفته، ولی تاکنون درباره خاستگاه این لعاب چه از نظر مکانی، زمانی و انگیزشی، اتفاق نظری ایجاد نگردیده و گاه از ایران، مصر و یا از عراق به عنوان نخستین مراکز ساخت سفال زرین فام، نام برده می شود. پرسش آغازین و ویژه این رساله نیز بدین گونه مطرح گردید که خاستگاه لعاب و سفال زرین فام ایران کدام کشور است؟ ایجاد این فناوری در چه زمانی رخ داده است؟ انگیزه اصلی و منشأ پیدایش این لعاب چه بود؟ این پژوهش برمبنای این فرضیه کلی شکل گرفته است که مراکزی غیر از ایران، محل پیدایش سفال های زرین فام بوده اند. عراق و مصر برای احراز مقام ابداع این لعاب، در الویت بوده و روش ساخت لعاب زرین فام از این کشورها به طرق گوناگون به ایران راه یافته است. در این پژوهش، فرضیه ی یافتن خاستگاه سفال زرین فام بر اساس ریشه یابی نقوش، کارآیی نداشت و ره به جایی نبرد. در راستای انجام پژوهش، آشکار گردید که با استناد به رخدادهای تاریخی، برخی پدیده های اجتماعی و پیش زمینه های لازم برای ابداع این لعاب (بدنه خمیرسنگی، لعاب سربی-قلعی و کیمیاگری) می توان این منشأیابی را پی گرفت. مهم ترین هدف این رساله، یافتن منشأ پیدایش و خاستگاه (مکان، زمان و انگیزه) اصلی سفال زرین فام ایران است. در این نوشتار برآنیم تا با بررسی آرای صاحب نظران در این مقوله و نقد آنها، به نتیجه ای قوام یافته و مبتنی بر یافته های علمی در مورد خاستگاه سفال زرین فام ایران دست یابیم. پژوهش حاضر با مفهومی میان رشته ای بر اساس هدف، از نوع بنیادی بوده و برای گردآوری داده ها (هنری، تاریخی، ادبی و سیاسی) از منابع نوشتاری و مستندات عینی بهره برده است. ماهیت و روش اصلی اجرای این رساله، تاریخی-توصیفی بوده و در پاره ای موارد نیز رویکرد تحلیلی و تطبیقی مد نظر واقع شده است. بنیاد بررسی در این رساله، بر پایه پیش فرض های یافت شده از سوی برخی پژوهشگران، مبنی بر سیر تکامل و تطور سفال اسلامی و کیمیاگری است. بنا به یافته ها و نتایج کلی حاصل از پژوهش، شیشه های رومی– یونانیِ مصر سرمنشأ لعاب زرین فام بوده و مصر خاستگاه اصلی لعاب زرین فام است. به نظر می آید که ایران بعد از مصر و عراق، در قرن ششم هجری شروع به ساخت سفال زرین فام کرده است. کیمیاگری، پیش زمینه ای مناسب و منطقی برای ابداع این لعاب است. در ایران پیش نیازهای لازم برای ساخت لعاب زرین فام مهیا نبوده و برخی پدیده های اجتماعی، پشتوانه شکل گیری و رواج این نوع سفال بوده اند. به روش ریشه یابی و یا نمادشناسی نقوش نمی توان خاستگاه لعاب زرین فام را واکاوی نمود.